پس از انقلاب صنعتی، دانشگاه و صنعت از جمله مهم‌ترین نهادهای جوامع مختلف قلمداد می‌شوند و پیشرفت جامعه در گرو رشد و توسعه آن‌ها است. امروزه، ایجاد یا تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه اهمیت بسیار زیادی پیدا کرده و این ارتباط به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی کشورها به شمار می‌رود.

تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه مستلزم این است که هر دو قطب این ارتباط، پویایی و پیشرفت دیگری را راهی برای رشد و پیشرفت خود در نظر بگیرند. برای رسیدن به این هدف، فعالان حوزه صنعت باید به این باور برسند که بدون علم قادر به ابداع فناوری‌های جدید یا حتی توسعه فناوری‌های کنونی نخواهند بود و از طرفی، دانشگاهیان باید این مسئله را بپذیرند که فناوری امروز، نتیجه دستاوردهای علمی آن‌ها است و بدون صنعت بخش زیادی از تحقیقات آن‌ها بی‌نتیجه می‌ماند. در ادامه این مطلب به بیان نقش دانشگاه و صنعت در بازار کار، ارتباط صنعت و دانشگاه و موانع موجود بر سر راه ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران خواهیم پرداخت.

نقش دانشگاه در بازار کار

دانشگاه، قوی‌ترین نهاد علمی و اجتماعی یک کشور است که قدمت آن در ایران به حدود هشتاد سال پیش برمی‌گردد. در سال‌های ابتدایی، این مرکز علمی تنها مکانی برای آموزش و توزیع علم بود و هیچ تلاشی برای تولید علوم جدید در آن صورت نمی‌گرفت. با وقوع انقلاب‌های علمی در سراسر جهان، رفته‌رفته نقش دانشگاه‌ها در جوامع و عملکرد آن‌ها تغییر کرد و به مسئولیت‌های آن‌ها افزود شد. پس از این انقلاب‌ها، دانشگاه‌ها وظیفه داشتند تا علاه‌بر آموزش، به تولید دانش و مشارکت در تحقیقات علمی جدید بپردازند. یکی دیگر از دستاوردهای این انقلاب‌ها، آموزش افراد متخصص بود که وظیف آن به عهده دانشگاه‌ها گذاشته شد. بنابراین، دانشگاه‌ها مکلف بودند تا دانشجویان خود را از نظر علمی و تجربی برای ورود به بازار کار آماده کنند.

نقش صنعت در بازار کار

صنعت، تعاریف متعددی دارد. اما، تمام این تعاریف در یک مفهوم کلی یعنی ساختن و ابداع کردن، مشترک هستند. بر اساس یکی از این تعاریف، صنعت به مجموعه فعالیت‌هایی گفته می‌شود که با ایجاد تغییرات فیزیکی و یا شیمیایی روی مواد و اجسام، محصولات جدید تولید می‌کنند. این فعالیت‌‌ها با استفاده از ابزار، وسایل و ماشین آلات مختلف انجام می‌شوند. بر اساس ماشین آلات و تجهیزاتی که صنایع به کار می‌گیرند به سه دسته اصلی «صنایع دستی» با تجهیزات ساده و سنتی، «صنایع ماشینی» با تجهیزات جدید و «صنایع پیشرفته» با تجهیزات بسیار پیشرفته تقسیم می‌شوند. نوع دیگری از دسته‌بندی‌های صنایع بر اساس نوع خروجی و تولیدات آن‌ها است. با توجه به این دسته‌بندی، صنایع به دو گروه «صنایع سبک» و «صنایع سنگین» تقسیم می‌شوند. محصولات تولیدی صنایع سبک به‌طور مستقیم توسط مصرف‌کننده نهایی قابل مصرف هستند؛ درصورتی‌که، محصولات صنایع سنگین توسط دیگر صنایع به کار گرفته می‌شوند تا محصول مورد نیاز مصرف‌کننده نهایی تولید شود. عدم دسترسی به ابزار آلات با کیفیت و جدید، کمبود منابع انسانی متخصص و یا عدم استفاده از روش‌های نوین علمی برای رقابت با کشورهای دیگر از جمله دلایلی هستند که باعث ناکارایی صنایع می‌شوند.

ارتباط صنعت و دانشگاه

ارتباط صنعت و دانشگاه در طول زمان شکل گرفته و با توجه به نیازهای جوامع تغییر پیدا کرده است. ارتباط این دو قطب سرنوشت‌ساز به‌گونه‌ای است که همکاری‌های آن‌ها شامل چهار حوزه تحقیقات پایه‌ای، تحقیقات مشارکتی، انتقال دانش و انتقال فناوری می‌شود. فعالیت در هر کدام از این حوزه‌ها به شکل‌های مختلف و با توجه به شرایط جامعه و نیازهای دانشگاهیان و فعالان صنعتی انجام می‌شود. به‌طور کلی، این ارتباط در قالب سرمایه‌گذاری از طرف صنعت و تامین اعضای هیئت علمی و تولید علم توسط دانشگاه تعریف می‌شود. البته، نباید از نقش دولت در شکل‌گیری این ارتباط غافل شد. دولت‌ها با ایجاد یک ساختار و فضای انگیزشی به شکل‌گیری بهتر این ارتباط کمک می‌کنند.

یکی از راه‌‌هایی که توسط دانشگاه‌ها و به منظور بهبود ارتباط صنعت و دانشگاه انجام می‌شود، برگزاری دوره‌های مختلف علمی شامل دوره‌های اینترن شیپ، اکسترن شیپ، کارآموزی و کو-آپ هست. در هر کدام از این دوره‌ها دانشجویان موظند بخشی از ترم‌های تحصیلی خود را در صنایع مختلف مشغول به کار باشند تا در عین کسب تجربه عملی با کمبودهای آن صنعت آشنا شوند و راهکارهایی برای رفع آن‌ها ارائه دهند.

موانع ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران

با این که سال‌هاست از شکل‌گیری ارتباط بین صنعت و دانشگاه می‌گذرد اما همچنان در برخی از کشورها، به خصوص کشورهای در حال توسعه یا توسعه نیافته مشکلات متعددی بر سر راه همکاری‌ دانشگاهیان و صنعت‌کاران وجود دارد. درحالی‌که، در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته دیگر مرزی میان دانشگاه و صنعت وجود ندارد. ناکارآمدی ارتباط صنعت و دانشگاه در کشورهایی مانند ایران، علل مختلفی دارد. اما، به‌طور کلی علت مهم شکاف بین صنعت و دانشگاه، غیر اصولی بودن ارتباط این دو نهاد است. با این که سال‌های زیادی است که صنایع و دانشگاه‌ها در ارتباط هستند اما همچنان زیرساخت‌های اصلی این ارتباط به درستی پایه‌ریزی نشده‌اند. از طرفی، هدف درستی برای این ارتباط مشخص نشده و همکاری‌های این دو نهاد ارزشمند تا به امروز بدون سمت‌وسو پیش رفته است. البته موانعی که در این مسیر وجود دارند تنها به این دو مورد ختم نمی‌شوند. عوامل مهم‌تری وجود دارند که مانع شکل‌گیری یک ارتباط دقیق و حساب‌شده میان صنعت و دانشگاه می‌شوند. اصلی‌ترین موانع ارتباط صنعت و دانشگاه به هشت دسته کلی تقسیم می‌شوند. میزان هماهنگی دانشگاه‌ها با صنایع به عنوان اولین عامل موثر در ایجاد ارتباط صنعت و دانشگاه شناخته می‌شود. ایجاد هماهنگی بین این دو نهاد مستلزم وجود دفاتر ارتباطی بین دانشگاه و صنعت، سازماندهی دانشگاه‌ها و ارائه خدمات مشاوره‌ای به صنایع، انتقال مشکلات و نیازهای صنایع به دانشگاه و برگزاری گردهمایی‌هایی با حضور دانشگاه‌ها، صنایع و هیئت دولت است.

عدم تناسب سیاست‌های راهبردی دانشگاه‌ها و صنایع، دومین عاملی است که نقش موثری در ارتباط صنعت و دانشگاه دارد. نارسایی در تدوین و تهیه آیین‌نامه‌های لازم برای تسهیل‌ ارتباط بین دانشگاه و صنعت، عدم وجود بانک اطلاعاتی کامل از پروژه‌های تحقیقاتی مشترک صنعت و دانشگاه، عدم ایجاد انگیزه در مدیران صنایع برای شرکت در پروژه‌های تحقیقاتی و نبود مراکز علمی و تحقیقاتی مشترک از جمله موانعی هستند که در دسته موانع سیاست‌های راهبردی قرار می‌گیرند. سومین عاملی که در ارتباط صنعت و دانشگاه موثر است، میزان توجه مراکز صنعتی به بهره‌برداری از نتایج پژوهش‌های علمی است. عدم اعتماد صنایع به کاربردی بودن نتایج تحقیقات علمی، ناآشنایی صنایع با پتانسیل‌های بالقوه دانشگاه‌ها و طولانی بودن زمان انجام پروژه‌های تحقیقاتی از مواردی هستند که موجب می‌شوند تا صنایع به سراغ بهره‌برداری از نتایج علمی نروند. تاثیر مدیران مراکز صنعتی و شیوه مدیریت آن‌ها، چهارمین عاملی است که مستقیما بر ارتباط صنعت و دانشگاه اثر می‌گذارد. عدم گرایش اکثر مدیران صنعتی به شراکت در پروژه‌های تحقیقاتی و علمی می‌تواند دلایل گوناگونی مانند نداشتن علم کافی در زمینه‌ دانش و فناوری یا اعتماد کامل مدیران به روش‌های قدیمی و سنتی داشته باشد. پنجمین عاملی که نقش بسیار پررنگی در ارتباط صنعت و دانشگاه دارد، سیاست‌های کلان پژوهشی کشور در راستای تجهیز صنایع و هدایت دانشگاه‌ها برای رفع مشکلات صنایع است. اصلی‌ترین موانع این گروه شامل بودجه ناکافی برای انجام تحقیقات، عدم تجهیز مراکز پژوهشی و ناهماهنگی بین وزارتخانه‌های صنعتی و آموزش عالی در برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌های علمی است. میزان آشنایی دانشگاه‌ها با مسایل، نیازها و مشکلات مراکز صنعتی از دیگر عواملی است که نقش مهمی در شکل‌گیری ارتباط صنعت و دانشگاه دارد. ناکافی بودن آگاهی افراد دانشگاهی از نقش‌های سازمانی در صنایع و وظایف هر شخص، کمبود بازدیدهای علمی دانشجویان و اساتید علمی از مراکز صنعتی و برگزار نکردن همایش‌ها و سمینارهای مشترک، اصلی‌ترین موانعی هستند که در این گروه قرار می‌گیرند. هفتمین عامل موثر در ارتباط صنعت و دانشگاه، فرهنگ سازمانی حاکم بر مراکز پژوهشی و دانشگاه‌ها است. کمبود گرایش دانشگاهیان به اجرای پروژه‌های تحقیقاتی صنعتی، عدم رقابت دانشگاه‌ها با یکدیگر برای اجرای پروژه‌های تحقیقاتی صنعتی و عدم تعیین هویت دانشگاهیان از طریق پروژه‌های پژوهشی موجب می‌شود که افراد دانشگاهی علاقه کمتری به شرکت در پروژه‌های علمی و صنعتی داشته باشند.

آخرین عاملی که ارتباط صنعت و دانشگاه را تغییر می‌دهد میزان اعتمادی است که صنایع به دانشگاه‌ها دارند. عدم اعتماد صنایع به کاربردی بودن تحقیقات دانشگاهی، بی‌توجهی دانشگاه‌ها به نیازها و مشکلات صنایع، عدم آشنایی دانشگاهیان از فرآیندهای جاری و شیوه عملیات داخلی صنایع و در آخر، ساختار نامناسب دانشگاه‌ها برای انجام تحقیقات نقش بسزایی در شکل نگرفتن ارتباط صنعت و دانشگاه دارد.

نتیجه‌گیری

همکاری بین مراکز علمی- پژوهشی و صنایع یک کشور از ابتدایی‌ترین ملزومات رشد و توسعه فناوری به شمار می‌آید. با این که سال‌ها از شکل‌گیری ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران می‌گذرد اما همچنان عوامل مختلفی این ارتباط را تحت تاثیر قرار داده‌اند و باعث شده‌اند تا ارتباط درستی بین دانشگاهیان و صنعت‌کاران شکل نگیرد. برای برطرف کردن هر کدام از این موانع لازم است که دانشگاهیان، صنعت‌کاران و مسئولین دولتی به یکدیگر کمک کنند تا بستر یک ارتباط درست میان صنعت و دانشگاه شکل بگیرد.